-گیل همتا- مهاجرت به عنوان پدیده ای چندبعدی امروزه مورد توجه پژوهشگران فرهنگی و اجتماعی قرار گرفته است. مهاجرت بر خانواده ها و روابط بین نسلی اثرگذار ا ست ؛ همچنین تغییر در ساختارها ی سیا سی و اجتماعی نیز از جمله پیامدهای مهاجرت ا ست. فرا یند مهاجرت دربسیاری از روندهای اجتماعی و اقتصادی جامعه اثرگذار ا ست .
در سالهای اخیر با بروز بحران آب، آلودگی هوا، افزایش هزینه زندگی در کلانشهر ها کوچ دائمی به شمال کشور افزایش یافته است، چنانکه دیگر افراد برای مهاجرت پایتخت را گزینه مناسبی ندانسته و استانهایی نظیر گیلان ومازندران جایگزین شهرهایی مانند تهران شده اند. اپیدمی مهاجرت دائمی به شمال چنان نگران کننده شده است که برخی کارشناسان پیش بینی میکنند که تا 10 سال دیگر جمعیت مناطب شمالی کشور دو برابر شود.
گیلان به مرکزیت کلانشهر رشت از استان های شمالی کشور، در جوار دریای کاسپین قرار گرفته است. این استان از شمال به دریای کاسپین، از غرب به استان اردبیل، از جنوب به استان های قزوین و زنجان و از شرق به استان مازندران محدود میشود. مساحت استان گیلان چیزی حدود ۱۴۰۴۴ کیلومترمربع که طبق آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۵ جمعیت آن برابر با ۲٬۵۳۰٬۶۹۶ نفر بود.
طبق آمارها؛ استان گیلان دهمین استان پرجمعیت کشور و دومین استان پرجمعیت شمال کشور پس از استان همجوار مازندران محسوب میشود. از لحاظ تراکم جمعیتی، این استان با ۱۷۷ نفر در هر کیلومترمربع جایگاه سوم را در کشور دارد. کلانشهر مرکزی گیلان(رشت) نیز که چیزی حدود ۴۶درصد جمعیت کل استان را در خود جای داده، در رتبه یازدهم شهرهای پرجمعیت کشور قرار گرفته است.
طبق آمارهای مربوط به جمعیت در طرح آمایش استان گیلان که توسط سازمان برنامه و بودجه تهیه شده؛ تعداد شهرهای استان گیلان از سال ۱۳۶۵ که ۲۱ شهر بود، در سال ۱۳۹۵ به ۵۲ شهر رسید. از سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵ سالانه حدود ۲۳۷۲۰ نفر بر جمعیت استان افزوده شد. جمعیت روستایی استان در طی این دهه ها همیشه روندی نزولی داشته است. بر اساس سرشماری عموم نفوس مسکن در سال ۱۳۹۵ سهم استان گیلان از جمعیت کشور ۱۱/ ۳ درصد میباشد. روند باروری در استان گیلان در تمام دوره ها با کاهش رو به رو بوده، بطوریکه از ۱۳۹هزار در سال ۱۳۶۵ به ۴۲ هزار در سال ۱۳۹۵ رسیده است. طی سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۹۵ گیلان استانی مهاجر پذیر که در مجموع طی دوره مذکور ۲۲۷۱۸۵ نفر به این استان وارد و ۱۸۵۲۳۴ نفر از استان خارج شده اند. خالص مهاجرت در این استان برابر با ۴۱۹۵۱ نفر بوده که بیشترین مهاجران وارد شده به استان گیلان به ترتیب مربوط به استانهای تهران، البرز، اردبیل، قزوین و مازندران بوده اند. به طور کلی با استناد به نتایج سرشماری های ۱۳۸۵و ۱۳۹۰ باید گفت: مهاجرتهای شغلی(جستجوی کار بهتر، نقل و انتقال شغلی) نقش بسزایی در جابه جایی و تحرک مکانی جمعیت به سمت استان را ایفا می کنند. این جابجایی و تحرک های جمعیتی و مکانی با آغاز دهه ۱۳۹۰ تا به انتهای دهه مذکور و دهه جاری؛ شکل و شمایل دیگری به خود میگیرد. با اطمینان میتوان گفت: با آغاز دهه نود خورشیدی روند مهاجرت به استان گیلان دیگر همچون دهه های گذشته نیست و با شدت گرفتن این عامل حالا پس از گذشت یک دهه از این فرایند دیگر به شکل یک بحران خود را بروز داده است.
استان گیلان و شهرهای بزرگ و کوچک آن در یک گذار تاریخی همیشه با عاملی بنام مهاجرپذیری سر و کار داشته است .
وضعیت مهاجرت دراستان گیلان نیز در دو دهة اخیر بسیار رشد چشمگیری داشته است.گیلان طی چند سال اخیر شاهد 3 نوع مهاجرت بوده به طوریکه بخشی از مهاجرتها از بخش غربی کشور (عمدتاً از اردبیل و خلخال ) به استان گیلان بوده است؛ اما نوع دیگر،مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به شهر رشت بوده و سومین نوع مهاجرتهای اخیر در گیلان، مهاجرت از جنوب و مرکزکشور به استان به ویژه در بخش روستایی است که در ده ساله اخیر رواج فراوانی یافته است.
از بین این سه نوع مهاجرت، مدل سوم مهاجرت از این جهت با بقیه متفاوت است که در سطح مناطق شهری و روستایی استان دیده میشود درحالیکه تا پیش از این تمرکز مهاجران بر شهر رشت بود، حال اگر بخواهیم این وضعیت را مورد بررسی قرار دهیم، وضعیت مهاجرت در استان گیلان طی سه دوره سرشماری سالهای 1335 ،1355و 1375 از نظر مهاجر پذیری ی در رتبه های 8 ،9و 11و از نظر مهاجرفرستی در رتبه های 4 ،6 و 9 قرار داشت که عمدتاً این مهاجرفرستیها به استان تهران و به منظور تأمین شغل مناسب صورت میگرفت. اما در دو دهه گذ شته روند مهاجرت به گیلان تغییر یافته است و بر اساس آمارهای رسمی کشور،
بیشترین مهاجرتها طی سالهای 85 تا 90 از استان تهران به استانهای البرز، گیلان و مازندران، خراسان رضوی و مرکزی بوده
است.
در مدل اخر مهاجرتی به استان که مهمترین آثار و پیامدهای منفی را با خود همراه داشته که از بُعد زمانی بسیار نزدیک و همچنان در حال بحران افزایی است مهاجرت از سایر استان های کشورکه به دلایلی چون بحران های طبیعی(فرونشست ها، کم آبی و خشکسالی ها، آلودگی های هوا، تراکم بیش از حد جمعیتی) و…. به استان گیلان که از لحاظ موقعیت طبیعی و آب و هوایی مناسب تر بود، سکنی گزینند. نکته حایز اهمیت در این نوع مهاجرت به گیلان اینست؛ این مدل به صورت گسترده در تمامی سطوح شهری و روستایی استان در حال وقوع است.
مسألة اصلی گزارش درباره رفتارهای فرهنگی و اجتماعی مهاجران است. این نوع از مهاجرت به گیلان طبعا اثرات و پیامدهای مختلفی با خود به همراه دارد و یک پدیدة اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که در صورت عدم توجه به ابعاد مختلف آن میتواند زمینه ساز بسیاری از مشکلات در دهه آینده استان باشد.
مشکلات زیر ساختی استان گیلان توان پاسخگویی به بسیاری از مطالبات جمعیت وارد شده به استان را نخواهد داشت همچنین در بعداجتماعی، مهاجرت یکی از عوامل اصلی تغییر جمعیت است و دارای پیامدهای مختلف بوده و این اثرات تغییراتی را در ساختاراجتماعی و فرهنگی منطقه مهاجرفرست و مهاجر پذیر ایجاد میکند و میتواند از نظر اجتماعی تبعاتی مانند افزایش بیکاری،
افزایش جمعیت در مقصد، مشکل تهیه مسکن وافزایش آسیبهای اجتماعی به جای بگذارد .
در چند سال اخیر مهاجرت به نواحی روستایی استان گیلان و پیامدهای اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگر و امنیتی آن نشان داده که در چند دهه گذشته استان گیلان اشکال مختلفی از مهاجرت جمعیتی را تجربه کرده است
مهاجرت در کشورهای توسعه یافته و قالب کشورهای در حال توسعه از جمله ایران تا اندازه ای کنترل شده و یک معضل اقتصادی و سیاسی و اجتماعی به حساب نمی آید طی سالهای اخیر مهاجرت از شهرها به روستاها به طور چشمگیری افزایش یافته است که این امر به نوبه خود مشکلاتی را در حوزه محیط زیست از جمله تبدیل زمینهای کشاورزی به خانه های ویلایی ایجاد نموده است .در این روند مشکلات و معضلات فراوان موجود در کلانشهر ها به عوامل دافعه و در مقابل ارزانی زمین و مسکن ، پاکیزگی هوا ، نبود مشکلات شهری و … در مناطق رو ستا یی به عنوان عوامل جاذبه عمل کرده به صورت خودجوش جمعیت را به سکونت در
روستاها ی پیرامون سوق میدهند. بر اساس تحقیقات صورت گرفته؛ هر چقدر پایبندی به فرهنگ بومی ، پایبندی به شئونات روستایی و گرایشات رفتاری بهتر توسط مهاجران افزایش یابد به تبع نگرش مثبت نسبت به مهاجرت غیر بومیان افزایش می یابد.
هرچقدر وقوع جرم و جنایت توسط مهاجران کاهش یابد نگرش مثبت نسبت به مهاجرت غیربومیان افزایش مییابد.
هرچقدر رفتار با طبیعت و محیط زیست توسط مهاجران مناسب تر باشد نگرش مثبت نسبت به مهاجرت غیر بومیان افزایش مییابد
میتوان گفت آنطور که در رسانه ها و شبکه های اجتماعی گفته میشود نگرش منفی نسبت به مهاجرت غیر بومی ها در بین روستاییان نگرش غالب نیست .
متاسفانه به دلیل مشکلات فراوان اقتصادی حاکم بر جامعه ، روستاهای گیلان محل مناسبی برای هجوم غیر بومیان خواهد بود وقتی روستاییان برای خرج روزمره زندگی ، ازدواج فرزندان و مشکلات درمانی خود مجبور به فروش زمین میشوند و از آنجاییکه در پاسخ به چنبه های مثبت حضور غیر بومیان از سرمایه گذاری ، راهسازی و حل مشکلات راضی به فروش زمین میشوند میتوان انتظار سیل مهاجرت در آینده را داشت هر چند خیلی زود روستاییان به واسطه از دست دادن زمین که به نوعی ریشه آنهاست و گران تر شدن زمین اظهار پشیمانی میکنند ولی باز هم …
کاهش هویت مکانی و حتی تخریب محیط زیست و افزایش زباله ها به دلیل مشکلات اقتصادی در نزد بومیان کمرنگ جلوه مینماید و قدرت اقتصادی مهاجرین و اغوای مالی شان در روستاها بیشتر به چشم میاید . بنابراین روستاییان مجبور به فروش زمینهای خود میشوند از اینرو دستگاههای قانونگذار میبایست راه حلهای فوری و میان مدت برای این مشکل پیدا نمایند .
به تعبیرجامعه شناسان، گیلانیان چون از دیر باز ، تاب آوری در برابر تنوع قومی را داشته از بالا رفتن تعارضات جلوگیری نموده اند و رویکرد کثرت گرا حاکم بوده است اما با تغییر نسلی ممکن است مشکلات فرهنگی خود را بصورت عریان نشان دهد و زندگی های تقریبا لوکس مهاجرین و تمایل واسطه گری به رویکرد جدایی گزینی به تعبیری در روستاها با عناوینی چون اصفحانی ، تهرانی ، یزدی مشکلات متعدد فرهنگی و حتی امنیتی را ایجاد نماید و از حیث کشاورزی ، زمین های زراعی تبدیل به ویلاهای مجلل گردد.بنابراین بهبود اقتصادی کشاورزان و پایش جمعیتی دو راه حل جدی برای کنترل هجوم غیر بومی ها به گیلان سر سبز است . لازم به توضیح است کنترل این روند تنها با اراده استان مقدور نمیباشد بلکه عزم جدی توسط نمایندگان خطه گیلان ، مازندران و گلستان را طلب میکند…
دکتر رضا علیزاده (عضو هیأت علمی پژوهشکده گیلان‏‌شناسی دانشگاه گیلان) با بیان تبیین ابعاد جامعه شناختی این مساله اجتماعی گفت:
استان گیلان از حیث تراکم جمعیتی جزء 3 استان اول کشور است و زمین در گیلان به دلایل مختلف، نقش استراتژیک دارد. هرگونه افزایش جمعیت در این استان می تواند مشکلات اساسی برای زیست شهروندان ایجاد کند.در خصوص مشکلات محیط زیست به صورت علنی باید عنوان کرد که بر اساس آمارهای مستند، در روستاهای گیلان، سرانه تولید زباله با شهرها برابری می‏کند. در خصوص دفع زباله رشت از سال 63تاکنون 1000تن زباله را در سراوان انباشت می‏‌کنند و اعلام شده است که وضعیت فوق بحرانی است. ما در رشت برای جمعیت دومیلیون و پانصد هزار نفری، 25 مرکز دفع زباله داریم. با افزایش این جمعیت این مراکز نیز افزایش می‏ یابند. شیرابه این زباله‏ ها به سفره‏ های زیرزمینی و رودخانه‏ های استان منتقل می‏ شود و وارد چرخه کشاورزی و تولیدات و دامی و … استان می‏گردد. از طرفی دیگر از 30 بیمارستان در استان فقط 7بیمارستان تسویه ‏خانه دارند و فاضلاب بقیه بیمارستان‏ها وارد رودخانه ‏ها می ‏شوند و بر آلودگی آب‏ها می‏ افزایند و تمام محصولات گیلان را آلوده می‌کند. در نتیجه با افزایش جمعیت ما شاهد افزایش انباشت زباله و شیوع انواع امراض خواهیم بود. از طرفی دیگر برداشت‏ های مکرر و بی‏ حساب از جنگل ها و کوه ‏ها و مراتع و افزایش ویلاسازی و آپارتمان‏ها مناطق را با خطر سیل مواجه می‏ کند. مسئله دیگر از بین رفتن زمین‏ های کشاورزی است. به گفته مسئولان جهاد کشاورزی در 15ساله اخیر 20% از زمین‏ های کشاورزی ما کاهش پیدا کرده است. مقرون به صرفه نبودن کشاورزی، هزینه ‏های تجهیز و نوسازی اراضی، مکانیزه شدن کشاورزی، کشاورزان را مجبور به فروش زمین‏ها می ‏نماید.مسئله بعدی مبحث زیرساخت‏ های نامناسب استان است. جاده‏ های فوق العاده خطرناک، عدم وجود روشنایی کافی، تعداد زیاد موتورسوار، آمار بالای تصادفات در استان، عدم نصب گاردریل در جاده‏ ها، در حوزه بیمارستانی هم کمبود 2000تخت برای جمعیت کنونی گیلان که با توجه به شرایط فعلی تا سقف 3برابر باید افزایش یابد، فقدان بیمارستان تخصصی در استان نیز از دیگر مشکلات زیرساختی به‏ شمار می‏آید.
عضو هیأت علمی پژوهشکده گیلان‏‌شناسی دانشگاه گیلان ادامه داد: خالی شدن روستاها از افراد بومی به عنوان یک موضوع هویتی نیز از دیگر مسائل پیش‏روست. روستاییان پول حاصل از فروش زمین‏ ها را عموماً خرج خرید ماشین، ازدواج فرزندان، خرید خانه در حاشیه شهر نموده‏ اند. این مسئله باعث تخلیه روستاها از افراد بومی و اسکان افراد غیربومی در منطقه می‏ شود و بالا رفتن قیمت املاک و اراضی روستایی و هزینه‌های جاری زندگی شهروندان را به دنبال دارد.تمام این مسائل منجر به شکل‏ گیری احتمالی مباحث هویتی و قومیتی در میان‏ مدت بین افراد بومی و مهاجرین می‏ شود که مانند جریان ریختن زباله روی ماشین مسافر، درگیری بین مسافران و شهروندان و مسائل دیگر می‏ شود که بازتاب آن در رسانه‏ های اجتماعی مشهود است.این اتفاق‏ها همان اخطارهایی است که به جامعه داده می ‏شود تا متوجه بحرانی بودن این وضعیت بشود و درک کند که ظرفیت فعلی استان گیلان تحمل افزایش جمعیت را ندارد. اگر با همین اندازه زیرساخت و امکانات در خصوص ورود مهاجر به گیلان پیش‏ برویم تمام مشکلات پیش گفته افزایش پیدا خواهد کرد. مهاجر فعلی تولیدکننده و نیروی کار نیست و به دلیل تعلق به گروه سنی بالا (30 سال به بالا) تنها مصرف کننده‏ به ‏شمار می ‏آید و مصرف کننده برای جامعه استان گیلان با شرایط فعلی مطلوب نخواهد بود
سال گذشته در وبسایت کارزار درخواست نظارت مسئولین گیلان بر مهاجرت افراد غیربومی به گیلان و نظارت بر فروش زمین به این افراد توسط جمعی از فعالین گیلانی ثبت گردید. این درخواست با این محتوا که آلودگی هوا و بی آبی دیگر استان ها سبب رشد مهاجرت به گیلان شده است. که با توجه به شدت نرخ بیکاری در استان نسبت به دیگر استان ها این عامل میتواند ضربه ای جبران ناپذیر دیگری به گیلان وارد آورد. پس از این کارزار که توسط مردم گیلان به صورت مجازی امضا گردید تا به امروز نه آنچنان سیاستی محدود کننده اعمال گردیده و نه از لحاظ فرهنگی در گیلان تغییراتی مثبت رخ داده است.
فردا دیر است
آسیب‌های تغییر کاربری اراضی کشاورزی و افزایش علاقمندی غیر بومی‌ها برای سکونت یا برخوردار بودن از خانه دوم در روستاهای گیلان از سوی کنشگران، سمن‌ها، رسانه‌ها و حتی مدیران بارها مورد تاکید قرار گرفته اما متأسفانه این مسئله همچنان به قوت خود باقی است.
نگاهی به جلسات و اخبار انتشار یافته در رسانه‌ها حاکی از این است که احیای فضای کسب و کار روستایی، گسترش مشاغل خانگی، افزایش زیرساخت‌های روستایی، حمایت از تولید و مواردی این چنین در راستای باقی‌ماندن روستاییان در روستاها و تشویق به مهاجرت معکوس ایشان تمهیداتی است که از سوی مدیران ذی‌ربط مطرح و تا حدودی اجرا می‌شود اما واقعیت این است که این اقدامات تا کنون تأثیر مناسبی نداشته و اشتیاق برای تغییر کاربری و فروش اراضی در روستاها همچنان وجود
بی‌تردید قد علم کردن ویلاها و حضور رو به افزایش غیربومی‌ها، آینده‌ای تیره و تار را برای روستاهای گیلان و کشاورزی این استان به دنبال خواهد داشت و این معضلی است که همین امروز، نیازمند اقدامات اساسی است و فردا بسیار دیر خواهد بود.